Հովհաննես Թումանյան

1. Ո՞րն է Թումանյանների տոհմական զինանշանը: Պատմական ո՞ր հուշարձանների վրա են դրվագված դրանք: Պատ․՝ Դա երկգլխանի արծիվն է՝ ճանկերի մեջ գառ։ Դրվագված է Մամիկոնյանների տոհմական՝ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու, որին տեղացիները անվանում են նաև Ճերմակ, Բարձրաքաշի վանք, պատուհանից վեր՝ պատին։ Այն Մամիկոնյան տոհմի զինանշանն էր, ըստ պատմական աղբյուրների և հենց Թումանյանի վկայությամբ՝ ինքը իշխանական ծագում ուներ և սերվում էր Մամիկոնյան տոհմից։ Աղբյուր՝ Սերո Խանզադյան–Հայրենապատում, հ. «Բ», Երևան, 1981թ., էջ 87-89,91

2. Պատմական ո՞ր դեպքի մասին է գրում Հովհաննես Թումանյանը իր դուստրերից մեկին. «Անդրանիկը պատմեց Երևանի դեպքը: Քիչ է մնացել խայտառակությունը կատարյալ լինի»: Պատ․՝ Խոսքը Երևանի, «հեղաշրջում» կոչված ավանտյուրայի մասին է, Թումանյանը նկատի ունի 1921 թվականի փետրվարի 13–ին սկսած դաշնակցականների զինված ելույթները։ Այդ մասին նա գրել է իր դուստր Աշխենին։ Աղբյուր՝․ Հովհ. Թումանյան Երկերի ժողովածու հ.4, էջ 415, Երևան, «Հայաստան» 1969թ.

3. Ու՞մ և ո՞ր դեպքի առիթով է Թումանյանն ասել. «Ծիծաղի տոպրակ» անունը ավելի գեղեցիկ է, քան թե յուր վարմունքը»: Պատ․՝ Ապագա բանաստեղծն ու մշակութաբանը Անուշավան Աբովյանի և վերջինիս համագյուղացի ուսուցիչ Եգոր Խարազյանի հետ մտադիր է եղել ձեռնարկել հայ ժողովրդական երգիծական ստեղծագործություններին հանրությանը հաղորդակից դարձնելու գործը: Մինչեւ ժողովածուի հրատարակությունը նա իր գրառած’ Լոռու երգիծական մանրապատումներից ու զվարճախոսություններից պարբերաբար տպագրության է հանձնում «Նոր-Դար»-ին, որոնք հրատարակվում են 1887, 1889 եւ 1890 թթ. համարներում: Որոշ ժամանակ անց, սակայն, Թումանյանը հուսախաբ է լինում, քանզի նրան հայտնի է դառնում, որ «Նոր-Դար»-ում տպագրված իր նյութերը, առանց գրառողի իմացության, նույնությամբ կամ լեզվաոճական որոշ փոփոխություններով հայտնվել են Սմբատ Շահազիզյանի կողմից պատրաստվող «Ծիծաղի տոպրակ» անեկդոտների ժողովածուում: Ռուսաստանի Կամենեց-Պոդոլսկում գտնվող Անուշավան Աբովյանին 1890 թ. օգոստոսի 27-ին գրած նամակներից մեկում Հովհ. Թումանյանը խոր հիասթափությամբ, բայց միեւնույն ժամանակ վեհանձն պահվածքով իր վերաբերմունքն է արտահայտում այդ գրքի եւ նրա հեղինակի մասին. «Չգիտեմ քեզ գրել եմ թե չէ, որ … Սմբատ Շահազիզը 5 անեկդոտների գիրք է հրատարակում. այն գիրքը, որի միտքը ծագեցնելը քեզ է պատկանում, եւ որ պետք է երեքով (իմա’ Հովհ. Թումանյանը, Ան. Աբովյանը եւ Ե. Խարազյանը-Ա. Ս.) հրատարակեինք: Մի մասը արտագրած է «Նոր Դար»-ից, – գրում է Թումանյանը նամակում ու ցավով ավելացնում, – Անունը դրել են «Ծիծաղի տոպրակ»: Անունն ավելի գեղեցիկ է, քան թե յուր վարմունքը… Ես ոչինչ չասացի»։ Աղբյուր՝․ 1․ Էդ. Տրբաշյան, Նորահայտ էջեր Թումաեյանի ժառանգությունից, ՏՀԳ, 1963, թ. 12, էջ 69-76: 2․ Հովհ. Թումանյան, Երկերի լիակատար ժողովածու (այսուհետեւ’ ԵԼԺ)’ 10 հատորով, հ. 5, Հավելված. Անեկդոտներ Լոռվա կյանքից, Երեւան, 1994, էջ 580-588:

4. Ի՞նչ է ասել Թումանյանը Հովհաննես Քաջանունուն կովկասյան լեռների մասին: Պատ․՝ «Հայոց լեռներից, արնոտ լեռներից դու մի հեռանա»։

5. Ո՞ր ստեղծագործության առիթով է Աղայանը գովել Թումանյանին, ինչի համար հեղինակը ասել է. «Սրա-նրա մոտ այնքան է գովել, որ խալխը հենց գիտի Բայրոնի ազգականն եմ»: Պատ․՝ Դա՝ Բայրոնի «Շիլիոնի կալանավորը» սոնետի թարգմանությունն է։

6. Ինչի՞ ազդեցությամբ է Թումանյանը գրել «Արև ու Լուսինը»: Պատ․՝ Հիշում եմ 1887 թ. Ամառը (կարծեմ օգոստոսին), արևի խավարում եղավ, էդ մասին գրեցին, խոսեցին։ Հենց էդ օրերում էլ «Արևն ու Լուսինը» գրեցի, որ անպայման անհաջող է դուրս եկել։ Աղբյուր՝ Հովհ. Թումանյան Երկերի ժողովածուհ.4, էջ 408, Երևան, «Հայաստան» 1969թ.

7. Ու՞մ մասին է ասել Թումանյանը. «Քրիստոնեության խաչը ձեռքին, դաշույնը սրտի մեջ…» և ի՞նչ է արել այս մարդու համար: Պատ․՝ Շատ դիակների թվում կար և մեկ սիրահար ծերունի կրոնավորի դիակ՝օրերով բերդի եկեղեցու դռան մեջտեղը ընկած։ Սայաթ–Նովայի դիակն էր դա, որ իմ կարծիքով, էդ ժամանակ արքեպիսկոպոս էր՝ Դավիթ անունով։ Հանճարի կնիքը ճակատին, քրիստոնեության խաչը ձեռքին, դաշյունը խրած իր ազնիվ ու մեծ սրտի մեջ։ –Պետք է ճանաչել Սայաթ–Նովային ու ծանոթացնել աշխարհքին, որ ամենքն էլ համոզվեն, թե չի կարելի հավիտյան թողնել այդ դաշյունը նրա սրտում։ Մայիսի 15–ին, Համբարձման օրը, վարդի ու ծաղկի տոնին ՀԱՅ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Թիֆլիսում, Ս. Գեվորգ եկեղեցու բակում բաց արեց Սայաթ– Նովայի մահարձանը, «Մի պայծառ Շիրիմ» միշտ ժպտալու է ամենքին մի խոր, հավիտենական ժպիտով,–ասվեց Սայաթ–Նովային նվիրված երեկույթում։ Աղբյուր՝․ Հովհ. Թումանյան Երկերի ժողովածուհ.4, էջ 184, 214, Երևան, «Հայաստան» 1969թ

8. Թումանյանը ո՞ր կին գրողի համար և ինչու՞ գնեց կապույտ հակինթներով կողով, և ծաղիկների հետ կապված ի՞նչ զավեշտական բան պատահեց: Պատ՝․ Մարիամ Թումանյանի՝ Մարիա Մարկովնայի մասին է , երբ ծաղիկներ առած ցանկանում է գնալ նրա մոտ, ճանապարհին իրեն հայտնում են, որ մի հեքիաթասաց է սպասում, Թումանյանը շեղում է ճանապարը և գնում 90 տարեկան այդ ծերունու մոտ, մինչև հասնում է տեղ, ծերունին՝ Ղուշանց Վարդանը, մեռած է լինում՝, դագաղի մեջ, շփոթմունքից ծաղիկները դնում է ու հարցնում հարազատներին. Էդպես բան չի լինի, կարելի է՝ չի մեռել–մի լավ տեսեք…սգավորները մի կուշտ ծիծաղեցին վրաս…այս մասին նա գրում է Ղ. Աղայանին։

9. Թումանյանը Երևանում ե՞րբ, ի՞նչ առիթներով և որտե՞ղ է իջևանել: Պատ․՝ 1915թ. Էջմիածնի Վեհարանում գաղթականների հարցով, 1921թ. Փետրվարին, դաշնակցական կուսակցության պարագլուխները խռովություն բարձրացրին խորհրդային կարգերի դեմ և գրավեցին իշխանությունը, Թումանյանն էր, որ բողոքեց դրա դեմ և ռազմաճակատի գիծն անցնելով, 1921թ. ապրիլի 20–ին եկավ Երևան, աղետի առաջն առնելու։ Աղբյուրը՝ Հովհ. Թումանյան Երկերի ժողովածուհ.4, էջ 420, Երևան, «Հայաստան» 1969թ

10. Ո՞վ և ի՞նչ պատճառաբանությամբ չտպագրեց «Շունն ու կատուն», հետագայում ի՞նչ կանխատեսեց Անդրանիկը Թումանյանի այս ստեղծագործության համար, և կանխատեսումը ի՞նչ չափով իրականացավ: Պատ․՝ «1889 թվականին, երբ տարա «Մուրճի»–ում տպագրելու, խմբագիր Ավ. Արասխանյանը կարդաց, շատ զարմացավ և հարցրեց, թե՛ «ասացեք խնդրեմ՝ շունն ու կատո՜ւ և բանաստեղծությո՜ւն, սրանք ի՞նչ կապ ունեն իրար հետ էն էլ էս տեսակ վայրենի լեզվով»։ Աղբյուրը՝ Պ. Սևակ, հ 5, էջ 361, Երևան,«Հայաստան»,1974 թ. Հովհ. Թումանյան Երկերի ժողովածուհ.4, էջ 406, Երևան, «Հայաստան» 1969թ. Թումանյան-Սրանից 20 տարի առաջ կար երկու նշանավոր բան՝ Խրիմյան Հայրիկ ու իմ «Շունն ու կատուն», 20 տարի է անցել, բայց էլի երկու նշանավոր բան կա՝ իմ «Շունն ու կատուն» և Անդրանիկը, խմենք նրանցից մեկի՝ Անդրանիկի կենացը։ Անդրանիկ–Կանցնեն տարիներ, ո՛չ ես կլինեմ, ո՛չ էլ Թումանյանը, բայց կլինի մի նշանավոր բան՝ «Շունն ու կատուն», խմենք նրա կենացը։ Վ. Թոթովենց–Իրոք, ոչ նա կա, ոչ էլ Անդրանիկը, բայց կա «Շունն ու կատուն»։ Աղբյուրը՝ Վահան Թոթովենց, Երկեր, գ. 3,Երևան, «Նաիրի», էջ 501–502, 1991 թ. Հովհ. Թումանյան Երկերի ժողովածուհ.4, էջ 406, Երևան, «Հայաստան» 1969թ.

11. Ի՞նչ նպատակ (ներ) ուներ Վերնատունը, ովքե՞ր էին հիմնադիրները և ո՞րն է թումանյանական վերնատան ֆրանսիական նախատիպը: Պատ․՝ Վերնատանը ընթերցում էին նոր գրված բաները, քննում, կարծիքներ փոխանակում, խոսում էին հայ, ռուս և օտար գրական նորություններից, հաղորդում տպավորություններ ազգերի պատմություններից, ժողովուրդների կյանքից, փիլիսոփայությունից, կարդում կլասիկ գործերից։ Վերնատան հիմնադիրներն էին Հովհ. Թումանյանը, Ղ.Աղայանը, Դ. Դեմիրճյանը, Ավ․ Իսահակայանը, երբեմն հյուր էին գալիս Պ. Պռոշյանը, Մուրացանը, Կոմիտասը, նկարիչ Գ. Բաշինջաղյանը։ Առաջին խոսքը պատկանում էր Աղայանին։ Վերնատունը ապրեց 7–8 տարի։ Նրա նախատիպը ֆրանսիական Գոնկուր եղբայրների հիմնադրած «Ամբար»–ն էր, անդամներն էին Էմիլ Զոլան, Ալֆոնս Դոդեն, Տուրգենևը, Հյուսիմանսը…հավաքվում էին Գոնկուրների տանը։ Աղբյուրը՝ Ավ. Իսահակյան, Երկեր, Երևան, Սովետական գրող, 1987է.,էջ 739–740